Khám Phá Di Truyền Qua Mẹ: Hành Trình Của Mẹ Eva

BỘ PIN CỦA TẾ BÀO VÀ MẸ EVA (Phần 2)

Ai cũng biết quá trình thụ tinh là tinh trùng của bố kết hợp với trứng của mẹ để hình thành hợp tử. Trong khi tế bào trứng mang theo tất cả các bào quan điển hình của một tế bào để góp vào hợp tử, thì tinh trùng lại khác. Sau cuộc đua marathon của tinh trùng chạy tới trứng, và con tinh trùng mạnh nhất khoan thành công một lỗ trên màng của trứng, nó bơm duy nhất bộ nhiễm sắc thể của mình vào bên trong quả trứng, và để lại mọi cơ quan khác của tế bào tinh trùng bên ngoài.

Điều này nghĩa là gì? Nghĩa là mọi thành phần khác ngoài bộ nhiễm sắc thể chúng ta lấy một nửa từ bố, còn lại chúng ta thừa hưởng mọi thứ từ mẹ, kể cả mitochondria.

Trong bài mitochondria phần 1 chúng ta đã biết rằng bào quan này có bộ gene riêng của chúng. Bộ gene này có hình vòng tròn chứ không phải dạng xoắn kép dài như sợi dây của chúng ta, chứa 37 gene thôi. Mitochondria chỉ truyền theo dòng mẹ – nghĩa là mẹ truyền cho cả con trai và con gái, nhưng tới đời con trai thì đứt đoạn và chỉ có thể truyền tới đời kế tiếp nếu người mẹ này có con gái, và cô con gái này cũng có con gái, và cứ thế.

Ý TƯỞNG TÁO BẠO

Vào cuối thế kỷ 20, khi kỹ thuật giải trình tự DNA trở nên khả thi, một nhóm các nhà di truyền học đã nảy ra một ý tưởng kỳ lạ: Nếu mitochondria chỉ truyền qua mẹ, thì chuỗi mtDNA có thể hoạt động như một “dấu vân tay” di truyền để lần ngược dòng mẹ qua hàng trăm nghìn năm – giống như những lỗi chính tả nhỏ trong một bản chép tay cổ, các sai khác ấy giúp ta biết bản nào xuất hiện trước, bản nào xuất hiện sau.

So sánh các biến thể này ở người sống trên khắp thế giới, ta có thể dựng lại “cây gia phả toàn cầu”.

Bằng cách nghiên cứu hơn 1.200 hệ gen của người bản địa sống ở miền Nam châu Phi, các nhà khoa học đã dựng lại phả hệ của một trong những dòng DNA cổ xưa nhất, gọi là L0. Dòng gen này được truyền qua mẹ và đã tồn tại gần như không thay đổi suốt hàng trăm ngàn năm.

Bằng cách theo dõi nơi dòng L0 bắt đầu tách nhánh, họ tin rằng đã tìm được vùng đất nơi người phụ nữ đầu tiên mang gene ty thể L0 từng sinh sống. Ngày nay, dòng L0 chủ yếu được tìm thấy ở người Khoisan, nhóm bản địa sống ở miền Nam châu Phi. Một số nhóm bản địa châu Phi khác cũng có DNA ty thể từ dòng này, nhưng đã có vài biến thể nhỏ.

Người phụ nữ ấy được đặt tên là Mitochondrial Eve (Eva) – theo Kinh Thánh – nhưng không phải là nhân vật Eva trong Kinh Thánh đâu ạ.

HÀNH TRÌNH DI CƯ CỦA LOÀI NGƯỜI

Bằng cách so sánh các biến thể DNA ty thể giữa các nhóm người, các nhà di truyền học có thể dựng lại dòng thời gian và con đường di cư của tổ tiên.

Nghiên cứu gần đây đã tạo ra một trong những bức tranh rõ nét nhất về cách các dòng DNA ty thể cổ xưa phân bố khắp miền Nam châu Phi. Từ đó, các nhà khoa học ước tính được nơi và thời điểm mà hậu duệ của Eva bắt đầu tách thành các nhóm khác nhau.

Tiến sĩ Vanessa Hayes, nhà di truyền học tại Viện nghiên cứu di truyền Garvan (Đại học Sydney), cho biết: các nhà khoa học vốn đã biết loài người xuất hiện ở châu Phi khoảng 200.000 năm trước. Nhưng nghiên cứu này giúp xác định chính xác hơn “quê hương” ban đầu.

Kết quả cho thấy tổ tiên chúng ta từng sống và phát triển trong khoảng 70.000 năm tại một vùng đất ngày nay thuộc khu vực đồng bằng ngập nước Okavango, Botswana.

Người ta ước tính rằng mẹ Eva sống vào khoảng 100.000–200.000 năm trước, trước khi con người di cư ra khỏi châu Phi. Nghĩa là, nếu lần ngược qua mẹ của mẹ của mẹ…, cuối cùng bạn sẽ gặp người phụ nữ giả định này – một tổ tiên rất xa nhưng chung của tất cả chúng ta.

Có ước tính rằng Eva có thể là người bà 16.000 đời của nhân loại!

NHỮNG TRANH LUẬN

Cần nhấn mạnh rằng Eva không phải là người phụ nữ duy nhất sống thời đó. Có rất nhiều phụ nữ khác, và họ cũng có con cháu. Nhưng chỉ có dòng di truyền qua ty thể của “Eva” là còn tồn tại đến tận hôm nay, không bị gián đoạn.

Một số nhà khoa học vẫn thận trọng. Ví dụ, Chris Stringer (Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, London) cho rằng cần cẩn trọng khi dựa vào phân bố gene hiện tại để suy ra vị trí quần thể cách đây hơn 150.000 năm.

Ông lưu ý rằng nghiên cứu này chỉ xem xét DNA ty thể (dòng mẹ), bỏ qua nửa còn lại là DNA từ dòng bố. Khi xem xét nhiễm sắc thể Y, nhiều nhà khoa học nhận thấy tổ tiên theo dòng cha có thể xuất phát từ Tây Phi, chứ không phải Nam Phi.

Nói cách khác, có nhiều nhóm người đã cùng tiến ra khỏi châu Phi, tới các vùng đất khác để định cư trên thế giới, chứ không phải chỉ một.

Bài viết kết hợp phần lược dịch từ video sau, có chỉnh sửa, bổ sung để làm rõ ý: Video tham khảo